سیستم تهویه یکی از تجهیزات تاریخ‌ساز خودروسازی است که عملکرد اصلی آن تغییر چندانی نکرده است؛ همه سیستم‌های تهویه با خنک کردن کابین و حذف رطوبت شناخته می‌شوند. سه قطعه اصلی در سیستم تهویه شامل کمپرسور (متراکم‌کننده)، کندانسور (چگالنده) و اوپراتور (تبخیرکننده) است. در این مقاله سرماگران قرار است به زبانی ساده در مورد کمپرسور خودرو، انواع آن، وظایف و نحوه تعویض آن مواردی اساسی و مهم را بیان کنیم. 

اجزا و قطعات سیستم کولر (سیستم تهویه مطبوع) خودرو

سیستم تهویه، سال 1939 توسط مخترعان آمریکایی در خودروها استفاده شد. مهندسان شرکت خودروسازی پکارد اولین خودروهای مجهز به سیستم تهویه را راهی بازار کردند که البته بسیار ابتدایی کار می‌کرد و اثری از ترموستات در آن نبود. با گذشت زمان، شرکت‌های بیشتری از سیستم تهویه استفاده کردند، به طوری که حدود دهه 1970 میلادی بیش از 50 درصد خودروهای جدید  این سیستم را داشتند. البته پیش از خودروسازان و پس از ابتکار پکارد، بسیاری از افراد از سیستم‌های تهویه افترمارکت و سفارشی برندهای مختلف در خودرو استفاده می‌کردند. 

سیستم کولر خودرو از اجزا و قطعات زیر تشکیل می‌شود:

1. فن الکتریکی
2. اواپراتور با وظیفه کاهش گرمای هوای کابین و جذب رطویت از هوای داخل کابین.
3. کمپرسور (Compressor): یک پمپ است که از طریق تسمه به میل‌لنگ موتور خودرو وصل است و وظیفۀ آن به گردش درآوردن گاز مبرد است.
4. کندانسور (رادیاتور) که وظیفه آن تبادل حرارت است.
5. کپسول خشک‌کننده/ رسیوردرایر (Receiver Dryer) (منبع ذخیره گاز مبرد و جاذب رطوبت)
6. شیر انبساط با وظیفه کاهش فشار مبرد به طور ناگهانی
7. سیم کشی
8. کلید کنترل فشار (مانوستات)
9. شیلنگ‌ها
10. سوئیچ   A/C در کولر ماشین
11. گاز کولر (گاز R134) که به دلیل دمای پایین گاز، با گرفتن دمای محیط، تبخیر می‌شود و فضا را خنک می‌کند.

حالا به شرح و توضیح کمپرسور خودرو که قلب و هسته مرکزی کولر خودرو است خواهیم پرداخت.

کمپرسور کولر خودرو و نقش آن در تولید باد خنک

کمپرسور کولر ماشین ترکیبی از چند سیلندر و پیستون است. این قطعه با زدن دکمه AC و روشن‌کردن کولر خودرو، گاز خنک‌کننده را متراکم و فشرده کرده (به کمک تسمه دینام خودرو) و آن را به سمت کندانسور هدایت می‌کند. خنک‌کننده با طی کردن مسیر کندانسور، به شیر انبساط وارد می‌شود و در آن‌جا افت فشار خواهیم داشت. 

پس از ایجاد افت فشار، خنک‌کننده به دو صورت مایع و گاز در می‌آید و به مجرای اواپراتور (رادیاتور کولر داخل کابین) می‌رود. در اینجا بخشی از خنک‌کننده که به مایع تبدیل‌شده، مجددا تبخیر شده و به شکل گاز درمی‌آید. 

در این مرحله، سرمای حاصل از فرایند، به لوله‌های اواپراتور رسیده و توسط فن وارد کابین/اتاقک خودرو می‌شود. فشار سیستم و دمای اواپراتور توسط سنسورهای موجود همواره تحت نظر هستند تا به این ترتیب فن‌های خنک‌کننده بتوانند بر اساس فشار مدار در دور مناسب کار کنند و باعث جلوگیری از یخ‌زدگی اواپراتور شوند. در نهایت این‌که کمپرسور کولر خودرو نقش یک میانجی‌ را دارد یعنی این قطعه گاز خنک‌کننده را از اواپراتور به کندانسور آورده و دوباره پس از طی مسیر به اواپراتور بازمی‌گرداند.

انواع کمپرسور کولر خودرو

کمپرسورهای کولر خودرو باید در تناسب با قدرت موتور خودرو (وزن و حجم موتور) باشند؛ مثلاً کمپرسور پراید و کمپرسور پژو 206 متفاوت هستند. کمپرسورها می‌توانند ظرفیت‌های ثابت (نمایش با حرف H) یا متغیر (نمایش با حرف V) داشته باشند. اگر خودرو دارای تهویه اتوماتیک باشد، کمپرسور از نوع حجم متغیر خواهد بود و سنسورهای بیشتری وجود دارند که دور فن تهویه مطبوع و حجم جابجایی کمپرسور بر اساس مقادیر آن‌ها محاسبه و تنظیم می‌شود.

اگر کمپرسور کولر خودرو کار نکند چه اتفاقی می‌افتد؟ 

اگر کمپرسور کولر خودرو کار نکند، عمل انتقال گاز مبرد و حرکت آن در مدار کولر اتفاق نمی‌افتد. یعنی هرگونه عیب در کمپرسور کولر خودرو باعث اختلال عملکرد در کل سیستم خنک‌سازی کابین خودرو شده و باد سرد تولید نمی‌شود؛ بنابراین در این حالت نباید انتظار وزیدن باد خنک از کولر ماشین را داشته باشیم. متاسفانه کمپرسور کولر خودرو قطعه‌ای گران و تعمیر آن در اکثر موارد ناممکن است؛ یعنی در صورت وجود عیب جدی در کمپرسورها، ناچار به تعویض آن هستید و این کار به هیچ وجه نباید توسط خود شما انجام شود.

تعویض کمپرسور کولر خودرو

 کمپرسور کولر خودرو مانند هر قطعه دیگر، بر اثر کار زیاد ممکن است معیوب شود. وقتی از خرابی کمپرسور خودرو مطمئن شده‌اید، باید کمپرسوری با توان و ظرفیت مشابه را برای خرید و نصب مجدد انتخاب کنید. برای تعویض کمپرسور باید مراحل زیر را به ترتیب انجام دهید:

1. تسمه پروانه را به کمک آچار فرانسه شل کنید.
2. از یک آچار چهار اینچی 8 میلی‌متری برای بازکردن شیلنگ بالایی رادیاتور استفاده کنید.
3. اگر با بست‌های کوچک مواجه شدید، باز کردن آن‌ها را توسط یک دم‌باریک انجام دهید. ضمنا شما به دستکش و یک ظرف برای خالی‌کردن بخشی از آب رادیاتور نیاز خواهید داشت.
4. باید ابتدا شیلنگ آب رادیاتور را خارج کرده و مقداری از آب رادیاتور را نیز بیرون بریزید؛ چون کمپرسور زیر شیلنگ قرار دارد.
5. حالا تسمه پروانه را کمی شل کنید. آچار را روی پیچ قرار دهید و به سمت راننده فشار وارد کنید.
6. سپس دو پیچ روی کمپرسور را نیز شل کنید. این دو پیچ خط خنک‌کننده را به هم وصل می‌کنند و باید پس از شل کردن، کاملا باز شوند.
7. در این مرحله به سراغ پیچ بعدی بروید که در اتصال جلویی قرار دارد. اگر پایه‌ای در محل کمپرسور دیدید، لازم است که پیچ آن را هم باز کنید. به طور کلی باید تمام پیچ‌های اتصال کمپرسور باز شوند.
8. پس از باز شدن پیچ‌ها، کمپرسور را به آرامی و با دقت و به شکل کشویی بیرون بکشید. توجه داشته باشید که هنگام انجام این کار به شیلنگ رادیاتور صدمه وارد نکنید.
9. حالا می‌توانید کمپرسور جدید کولر خودرو را در مکان قبلی قرار دهید و پیچ‌ها را نیز در جای خود بگذارید. ابتدا تمام پیچ‌ها را یک تا دو دور پیچانده و سپس تک به تک و به صورت موازی آن‌ها را سفت کنید.

ضمنا قبل از قراردادن کمپرسور جدید در محل، کمی از روغن کمپرسور قبلی را داخل آن ریخته و آماده‌اش کنید.در نهایت بهتر است این کار به یک تعمیرکار کاربلد بسپارید تا تعویض کمپرسور به خوبی انجام شود.

راه‌کارهایی برای استفاده بهینه از کولر خودرو

1. اطمینان از سالم بودن کولر و کافی بودن فشار گاز آن
2. تمیز یا تعویض کردن فیلترهای تصفیه هوای سیستم تهویه برای کاهش ابتلا به مشکلات ریوی و پوستی (به دلیل کاهش 80 درصدی آلودگی‌ها و قارچ‌ها) و بهره‌گیری بیشتر از سرمای کولر
3. پارک نکردن خودرو زیر آفتاب شدید
4. در خودروهای کمتر از 6 سیلندر کمی توان خودرو هنگام کار کردن کولر کاسته می‌شود. در این شرایط از حرکت با سرعت بالا مخصوصاً در مسیرهای طولانی خودداری کنید و بی‌جهت پدال گاز را نفشارید زیرا مصرف سوخت را افزایش می‌دهید و به موتور خودرو فشار مضاعف وارد می‌کنید.
5. در حالت پنجره باز، کولر خودرو باید خاموش باشد؛ زیرا بسته‌بودن پنجره‌ها فشار کمتری به کولر وارد می‌کند و سبب کاهش چشمگیر مصرف سوخت می‌شود. در حالت کلی، حرکت با پنجره‌های باز توصیه نمی‌شود؛ ضمنا هوای خنک داخل خودرو در صورت باز بودن حتی یک پنجره به آسانی و به سرعت از دست می‌رود.

نکات لازم برای نگهداری از کمپرسور خودرو و عملکرد بهتر آن

در ادامه نکات کاربردی درباره استفاده و نگهداری از کمپرسور را آورده‌ایم که رعایت هر یک از آن‌ها یعنی افزایش طول عمر کمپرسور و کاهش هزینه برای رانندگان:

1. شیشه‌ای که در قسمت بالای کپسول ذخیره و خشک‌کننده گاز تعبیه شده، برای مشاهده عبور گاز در مدار گاز سیستم است. وقتی‌که گاز مایع در مدار به اندازه کافی وجود داشته باشد، عبور مایع سفید رنگ پرفشار به همراه حباب‌های فراوان از زیر شیشه دیده خواهد شد. اگر فقط حباب‌ها را به همراه کف کم فشار می‌بینید، گاز مایع در سیستم به اندازه کافی وجود ندارد و اگر حباب و مایع سفید رنگ در مدار مشاهده نمی‌شود، سیستم کولر خودروی شما بدون گاز است.
2. سیستم کولر را بدون گاز یا با گاز کم روشن نکنید. در صورت رعایت نکردن این مسئله به کمپرسور کولر آسیب خواهد رسید. یکی از اثرات این کار باد گرم کولر است.
3. هنگام شارژ گاز مطمئن شوید گاز داخل سیستم کولر شما با گاز دیگری به اشتباه مخلوط نشده باشد و همواره از گازی که با سیستم کولر اتومبیل شما سازگار است، استفاده کنید.
4. دقت کنید هنگام استارت زدن، سیستم کولر خودرو خاموش باشد. قبل از روشن‌کردن سیستم، بهتر است اجازه دهید موتور خودرو کمی گرم شود.
5. سیستم کولر خودرو را در سرعت و دور موتور بالا روشن نکنید. بهترین زمان برای راه‌اندازی سیستم، قبل از حرکت یا در سرعت بسیار پایین است. البته خاموش کردن سیستم سرمایش در هر سرعتی بلامانع است و خطری به همراه نخواهد داشت.
6. مطمئن شوید لوله فاضلاب اواپراتور مسدود نشده باشد. در این صورت آب جذب‌شده توسط اواپراتور به داخل اتاق اتومبیل نشت می‌کند.
7. اگر فرایند شارژ گاز کولر (تخلیه، وکیوم و پر کردن) به صورت صحیح صورت نگرفته باشد، کولر قادر به خنک‌کاری صحیح نیست چرا که شارژ بیش از حد نیز عملکرد سیستم را مختل می‌کند.
8. خرابی شیر انبساط، کثیفی یا پوسیدگی کندانسور و اواپراتور، عملکرد نادرست ECU تهویه مطبوع و شل‌بودن تسمه از  دیگر دلایل خنک‌کنندگی ضعیف کولر هستند.
9. اگر سرمای کولر در حالت ساکن‌بودن خودرو بیشتر از هنگامی است که خودرو در حال حرکت است، این مشکل نشانه‌ای از کافی نبودن شارژ گاز سیستم خواهد بود.
10. اگر سرمای کولر در حین حرکت بیشتر شده و در حالت ساکن‌بودن خودرو باد به صورت تدریجی گرم می‌شود، باید به عملکرد فن رادیاتور و یا کثیفی کندانسور شک کرد. اگر کیفیت گاز مبرد دچار افت شده باشد یا شارژ سیستم اندکی بیش از حد مجاز باشد نیز این مشکل می‌تواند بروز کند.
11. کهنگی پولی سر میل‌لنگ و مستهلک‌شدن دمپرهای آن سبب می‌شود که ضربه درگیرشدن کمپرسور بیشتر احساس شود؛ اگر سفتی تسمه نیز صحیح نباشد حتی ممکن است صدای جیغ تسمه به گوش برسد و ناله بلبرینگ پولی کمپرسور و پمپ هیدرولیک و آلترناتور نیز بلند شود. اگر با درگیر‌شدن کمپرسور ضربه آن احساس شده و به یکباره پیشرانه دچار افت توان قابل توجهی شود، به احتمال بالا مجموعه استپر یا دریچه گاز برقی درست کار نمی‌کند یا انژکتورها بسیار کثیف هستند. در خودروهای کاربراتوری این ایراد از وکیوم کمکی کاربراتور یا کثیفی خود مجموعه کاربراتور است.
12. خرابی شیر انبساط و شمع حرارتی آن در بیشتر موارد سبب یخ‌زدگی اواپراتور می‌شود.
13. گاز R-134a به عنوان گزینه‌ای بهتر از فریون عملکرد خود را پس از آزمایشات فراوان ثابت کرده و در بیشتر خودروها از آن استفاده می‌شود؛ اما گازهای دیگری چون فری زون (Free Zone)، فریز 12  (Free 12) و کارکول (Kar Kool) نیز در بازار وجود دارند.
14. توصیه می‌شود جهت حفظ سلامت کمپرسور در زمستان‌ نیز گاهی برای دقایقی کولر را روشن کنید.

یکی دیگر از مهم‌ترین نکات در مورد این قطعه بحث روغن‌کاری است. کمپرسور خودرو مانند بسیاری قطعات دیگر نیاز به روغن‌کاری با روغن مخصوص کمپرسور برای ایجاد عملکرد بهتر دارد. مواد پلیول استر موجود در روغن‌های کمپرسور، باعث حرکت راحت‌تر اجزای مختلف می‌شوند و از اصطکاک و خوردگی این قطعات جلوگیری می‌کنند. در صورت عدم روغن‌کاری، خوردگی کمپرسور پدیده‌ای است که خیلی زود با آن روبه‌رو خواهید شد. لازم است پس از هر بار تزریق گاز خنک‌کننده، حتماً روغن‌کاری کمپرسور را از پیش انجام دهید. توجه داشته باشید که روغن‌های مربوط به کمپرسورهای ظرفیت ثابت با کمپرسورهای ظرفیت متغیر تفاوت دارد. هنگام خرید روغن کمپرسور در انتخاب نوع آن دقت کنید تا از صدمات احتمالی آینده جلوگیری کنید.

و در انتها…

برای این‌که بهترین کیفیت را از عملکرد کولر خودروی خود داشته باشید، لازم است سرویس‌های دوره‌ای کولر ماشین را انجام داده و به موقع بازبینی قطعات را انجام دهید. هرگونه نشانه احتمالی از خرابی و عیب در سیستم کولر خودرو یا نیاز به روغن‌کاری و شارژ گاز را جدی بدانید و به موقع آن‌ها را برطرف کنید تا متحمل هزینه‌های سنگین نشوید و عملکرد بهینه کولر را مشاهده کنید. 

در صورتی که این موارد را رعایت کنید، تنها می‌توانید عمر کمپرسور را افزایش دهید، اما نمی‌توانید آن را برای همیشه استفاده کنید. زیرا کمپرسور  یک قطعه مصرفی است و دیر یا زود ممکن است دچار مشکل شود. در صورتی که در این مرحله هستید و نیاز به خرید یک کمپرسور اصل و با کیفیت دارید، می‌توانید محصول مورد نظرتان را از سرماگران تهیه کنید.